Kamień Mały

Wieś filialna w obecnym wcieleniu jest „córką”Kamienia Wielkiego z datą narodzin z roku 1608, kiedy to po raz pierwszy została zapisana jako posiadłość dworu z pięcioma zagrodnikami – rybakami. Panami obu miejscowości są w tym czasie von Schönebeckowie. Wieś może mieć korzenie średniowieczne. W dokumencie z roku 1262, który dla Witnicy i Dąbroszyna jest udokumentowanym świadectwem narodzin w historii pisanej, jest także mowa o wsi Pudignowe, która być może jest poprzedniczką Kamienia Małego. Potem (także być może) została „zagubiona” ze względu na podniesienie się poziomu wód gruntowych w dolinie Warty. Jest to jednak tylko przypuszczenie. W roku 1861 wieś, wtedy jeszcze niepołączona z jej późniejszymi częściami składowymi, miała 17 domów ze 154 mieszkańcami.
Cztery folwarki + dwie kolonie = Stolberg, czyli Zielonka
Był więc Kamień Mały od początku folwarkiem majątku ziemskiego w Kamieniu Wielkim i w tym wcieleniu istniał do roku 1922, kiedy majątek wraz z folwarkami został sprzedany przez hrabiego Abrechta von Stolberg zu Wernigerode i rozparcelowany. Obejmował 50 ha ziemi folwarcznej i drugie tyle ziemi uprawianej przez pracowników. Zabudowania folwarku po wielu przebudowach zachowały się do dziś.
Po usypaniu wału przeciwpowodziowego i odwodnieniu bagien, bracia Fryderyk Wilhelm i Ludwig Alexander von Wreechowie, ówcześni właściciele Dąbroszyna, Warnik, Kamienia Wielkiego i Małego, założyli w roku 1783 nad łąkami dwie kolonie. Pierwsza, usytuowana na wschód od starego folwarku i w jego bezpośredniej bliskości, miała także cegielnię i nosiła nazwę Wilhelmsbruch (bez polskiego odpowiednika). W roku 1861 liczyła 25 domów z 257 mieszkańcami. Na wschód od niej powstała kolonia Ludwigsgrund / Ludzisław z wiatrakiem i szkołą, która zarazem była domem modlitwy. W roku 1861 liczyła 25 domów i 240 mieszkańców. Na zachód od starego folwarku powstał w tym samym czasie kolejny o nazwie Springwerder lub Spring / Płowęsy z 6 domami i 53 mieszkańcami. Trzeci folwark o nazwie Klein Vortheil / Sucharzewo założony został w roku 1822 przez baronową von Romberg. Jego zabudowania stoją do dziś na granicy z Mościczkami. W połowie XIX wieku powstał czwarty folwark, który był uposażeniem fundacji zakładu wychowawczego dla chłopców o nazwie „Neanderhaus” i jako część Kamienia Małego nie miał statusu odrębnej miejscowości. Wszystkie części w roku 1929 połączono w dużą wieś o nazwie Stolberg, dzieląc ją na trzy części: Ost / Wschód, Mitte / Środek i West / Zachód. Nazwa upamiętnia związki wsi z najznamienitszym arystokratycznym rodem
Prus – Stolberg Wernigerode. W roku 1945, po ucieczce części Niemców i wypędzeniu pozostałych, pierwsi polscy osadnicy, nie chcąc mieszkać w Stolbergu, używali nazwy Zielonka
od nazwiska pierwszego polskiego sołtysa, Józefa Zielińskiego. Stacja kolejowa na mapie Dyrekcji Kolei Państwowych w Poznaniu z marca 1945 roku nosiła nazwę Kamień W. (Wielki).Obecną nazwę wsi nadały władze wojewódzkie w Poznaniu w końcu roku 1945.
Liczba mieszkańców
Rok 1939 – 732; styczeń 1946 – 257; grudzień 1946 – 345; 1958 – 470; 2000 – 362; 2011 – 388.
Archeologia
Wieś i jej okolice usytuowane są u podnóża północnej skarpy pradoliny i w pobliżu brzegów bogatej w ryby, a niegdyś także raki, rzeki Warty oraz błot – ostoi ptactwa i zwierzyny łownej. Położenie sprawiło, że ze swymi stepami i łąkami tereny te były pradawnym siedliskiem ludów wielu kultur epok kamienia, których ślady raz po raz są znajdowane w tej okolicy.
Także, i przede wszystkim, jest udokumentowanym miejscem pobytu ludów kultury łużyckiej z osadą z przełomu epoki brązu i żelaza, po której pozostało cmentarzysko. Znane są niemieckie doniesienia, że w Kamieniu Małym, podczas prowadzenia prac budowlanych w rejonie dworca kolejowego, natrafiono na naczynia gliniane wypełnione spalonymi kośćmi. Idąc tym śladem, polscy archeolodzy z gorzowskiego muzeum w latach 1978-1979 przeprowadzili na tym terenie wykopaliska. Odkryto 42 groby ciałopalne z tej epoki. Ludy kultury, zwanej łużycką od miejsca
pierwszego znalezienia jej śladów, żyły przed naszą erą pomiędzy Wisłą a Łabą przez okres około 700 lat. Epoka ta dobiegła końca w czasach, gdy nad Morzem Śródziemnym starożytna Grecja wkraczała w swą szczytową epokę klasyczną, czyli około V wieku p.n.e.
Ludy kultury łużyckiej żyły w osadach rodowych liczących od 100 do 150 osób, które na swe utrzymanie potrzebowały terenu od 20 do 30 kilometrów kwadratowych. Na Ziemi Lubuskiej spotyka się bardzo wiele śladów pobytu przedstawicieli tej kultury w postaci cmentarzysk z urnami takimi jak te w Kamieniu Małym. Ostatnio, podczas budowy witnickiej obwodnicy, znaleziono podobne miejsce w rejonie stacji benzynowej, a osadę koło tartaku. Na miejsca spopielania witnickiej osady natrafiono także podczas budowy hali sklepu „Biedronka”. Cmentarzysko łużyckie znaleziono w Kamieniu Wielkim już w średniowieczu. W dokumencie z roku 1295 pisano o garnkach znajdowanych na polach tej wsi. W Polsce najsłynniejszym obiektem kultury łużyckiej jest osada obronna w Biskupinie. Przez długi czas trwał spór pomiędzy archeologami niemieckimi a polskimi o etniczną przynależności tych ludów: czy byli to Pragermanie czy Prasłowianie? Dziś ten spór stracił na znaczeniu, bowiem w miarę odkryć
problem okazuje się być coraz bardziej skomplikowany.
W Kamieniu Małym, oprócz ceramiki naczyniowej, przeważnie we fragmentach, w 45% grobów
znaleziono narzędzia krzemienne, w 17,5% przedmioty z brązu. Znaleziono także kamienną osełkę i siedem kościanych grotów.
Bitwa pod Sarbinowem
Na początku sierpnia 1758 roku, w czas żniw, mieszkańcy Kamienia Małego oraz sąsiednich wsi przeżyli dni grozy, gdy żołdacy ograbiali ich zagrody, a na stratowanych polach dziesiątki tysięcy Rosjan pod wodzą gen. Fermora rozbiło swe namioty, szykując się do wielkiego starcia z armią Fryderyka II. W Kamieniu Małym wokół góry Pahlsberg lub Weinberg, od roku 1929 zwanej Grafenberg, a spolszczonej na Palec (z wieżą transmisyjną Stacji Linii Radiowych), z taborów, czyli ciężkich wozów amunicyjnych i zaopatrzeniowych, zbudowano obronny wagenburg. Chroniło go 4 tys. piechurów, 100 huzarów, 200 kozaków i 6 dział z załogą 50 ludzi. Po wypoczynku część wojsk ruszyła stąd pod miasto-twierdzę Kostrzyn, które obróciła w popioły i ruiny, a po kilku dniach armia rosyjska wymaszerowała na pola pod Sarbinowem, gdzie 25 sierpnia starło się ponad 36 tys. Prusaków z pond 44 tys. Rosjan. Na polu bity pozostało łącznie
ponad 31 tysięcy poległych. Rosjanie wycofali się na wschód, a Prusacy rozbili obóz pod Mościcami.
Neanderhaus i dalsze jego wcielenia.
Grupa luterańskich duchownych i świeccy obywatele superintendentury kostrzyńskiej postanowili uczcić pamięć zmarłego w roku 1850 teologa, profesora Augusta Neandera, założeniem w tym samym roku placówki wychowawczej dla dzieci moralnie zagrożonych. Utworzono fundację i pastorzy, miasto Kostrzyn oraz właściciele majątków przekazali na ten cel pieniądze i materiały budowlane. Dzięki darowiźnie baronowej von Romberg w postaci gruntów obiekt powstał w Kamieniu Małym i nazwano go Neanderhaus.
Zakład był obliczony początkowo na 15-20 dzieci, ale z czasem został rozbudowany i mógł pomieścić do 188 umysłowo niepełnosprawnych chłopców w wieku od 16 do 21 lat, którzy byli kształceni w rzemiośle i rolnictwie. Istnieje domniemanie o ich eksterminacji w ramach nazistowskiego programu eutanazji. Podczas bombardowania Berlina przywieziono tu dzieci „rasowo nieczyste” m.in. z rodzin niemiecko-żydowskich, ale w styczniu 1945 roku ponownie zabrano je do Berlina. Rosjanie w roku 1945 mieli tu szpital na zapleczu frontu. Po wojnie zakład został przejęty przez państwowe służby rolne i między innymi wykorzystywany był jako hotel dla rolników przyjeżdżających tu z innych stron kraju na sianokosy i miejsce kwaterowania obozów młodzieży „Służba Polsce”. Potem otwarto tutaj wylęgarnię drobiu, kolejne przeznaczenie to miejsce zakwaterowania pegeerowskich robotników, wreszcie ośrodek kursów rolniczych.
W roku 1964 otwarto Technikum Rolnicze. Z czasem powstał zespół szkół rolniczych różnego szczebla, aż po szkołę wyższą włącznie. Założona ona została staraniem Henryka Piekarskiego, mieszkańca tej wsi i byłego dyrektora Państwowego Gospodarstw Rolnego w Dąbroszynie. Nowa placówka wpisana została do rejestru uczelni wyższych 12 listopada 2002 roku jako Samorządowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Kamieniu Małym. W roku 2006 została przeniesiona
do Kostrzyna.
O latach, w których Kamień Mały był siedzibą władz gminnych
Od roku 1945 Kamień Mały znajdował się w granicach dużej gminy Witnica. Gdy w 1955 roku gminę podzielono na 4 gromadzkie rady narodowe z siedzibami w Pyrzanach, Nowinach Wielkich, Dąbroszynie i Kamieniu Wielkim, Kamień Mały wraz Mościcami i Mościczkami znalazł się w tej ostatniej. Jednak już od początku roku 1959 ośrodek władzy przeniesiono
do Kamienia Małego. Obejmował on Kamień Wielki, Warniki, Dąbroszyn, Krześniczkę, Mościce
i Mościczki. Po kilku latach urząd w Kamieniu Małym zmienił nazwę z gromadzkiego na gminny,
a w roku 1976 uległ likwidacji i wieś z Dąbroszynem, Krześniczką, Mościcami, Mościczkami i Kamieniem Wielkim znalazła się w gminie Witnica (z wyjątkiem Warnik, które wcielono do Kostrzyna).
15 stycznia 1976 roku zniesiono powiaty oraz utworzono Województwo Gorzowskie. I wtedy także z gminy Lubiszyn do Witnicy przeszły wsie: Mosina, Stare i Nowe Dzieduszyce oraz Sosny. Wielki awans administracyjny Kamienia Małego dobiegł kresu.
Zasłużyli na wdzięczną pamięć
Amalie von Romberg (1798-1879)
Pod koniec XVIII wieku wymarły rody von Schöningów i von Wreechów, panów między innymi na Dąbroszynie, Warnikach oraz dokupionym majątku Kamień Wielki z folwarkiem Kamień Mały. Majątek znalazł się w rękach rodu hrabiów von Dönhoff z Prus Wschodnich. Ci dokonali podziału majątku między swe córki i Kamień Wielki wraz z Kamieniem Małym w roku 1819 przypadł Amalie von Dönhoff, która rok wcześniej poślubiła barona Konrada von Romberg. Baronowa, wdowa od roku 1833, była znakomitą administratorką i pozostawiła po sobie wiele dzieł, z których do najważniejszych zliczyć należy 12 następujących dokonań:
1. Dom leśnictwa w Gółce nad Witną, zbudowany w 1820 r., spalony w roku 1945.
2. Folwark Klein Vortheil / Sucharzewo (1822).
3. Rozbudowa Kamienia Wielkiego o kolonię 14 zagród zlokalizowanych przy drodze do Bogusławia (Sand Ende 1823/1846).
4. Założenie kolonii Scharnhorst/Grzybno, dziś ulica Kościuszki w Witnicy (1824).
5. Przebudowa spichlerza i mieszkania rządcy na pałac (1825 -18..?).
6. Budowa w Ludwigsgrund domu modlitwy połączonego ze szkołą i mieszkaniem dla nauczyciela i kościelnego (1835), potem rozebranego i na tym miejscu w roku 1876 wzniesienie obecnego kościoła i szkoły z mieszkaniami (spalony po roku 1945).
7. Ufundowanie 3 dzwonów w kościele w Kamieniu Wielkim w roku 1843 (wraz z wiernymi).
8. Rozbudowa szkoły w Kamieniu Wielkim (1846).
9. Budowa także w K.W. szpitala na 18 łóżek (1847). Znajdował się on w zachowanym do dziś dużym budynku z czerwonej cegły z rosyjskimi napisami z roku 1945.
10. Współuczestnictwo w powstaniu w Kamieniu Małym fundacji dla ratowania zagrożonych wychowawczo chłopców o nazwie „Neanderhaus” (Liśnica) i podarowanie jej 6 mórg ziemi i 1000 talarów (1850). Dziś część budynków szkół rolniczych.
11. Przebudowa kościoła w Kamieniu Wielkim, a potem budowa nowej jego wieży według planów wybitego berlińskiego architekta Augusta Stüllera (1863).
12. Opracowanie i wydanie w roku 1868 tomu wspomnień siostry Sophie Schwerin, w których znajdujemy między innymi informacje o życiu we dworach w Kamieniu Wielkim i Dąbroszynie.
Leszek Budzianowski (1924-1999)
Henryk Ankiewicz w „Szkicach Gorzowskich”(Szczecin 1989, s. 97) pisze: „Wśród lekarzy zakładowych miałem szczęście poznać wspaniałego człowieka, wielkiego przyjaciela chorych Leszka Budzianowskiego, który przez wiele lat opiekował się robotnikami leśnictwa. Pół życia strawił na opracowanie funkcjonalnego modelu odzieży i obuwia dla robotników leśnych. Sam te ubrania projektował, szył i latami całymi walczył o wprowadzenie ich do masowej produkcji”.
Był majorem polskiej armii. Przybył do Gorzowa z rodziną z okolic Kołomyi. Miłośnik rodzinnej
Huculszczyzny. Po studiach medycznych związany z Lubuskiem. Pracował między innymi w Gorzowie, Rzepinie i Skwierzynie, gdzie dał się poznać jako przyjaciel ludzi chorych i profilaktyk, opracowujący program zapobiegania chorobom zawodowym, z czego brała się także jego aktywność proekologiczna.
Od roku 1976 mieszkał w Kamieniu Małym. Po przeniesieniu Urzędu Gminy do Witnicy w zwolnionym budynku Urzędu zorganizował Wiejski Ośrodek Zdrowia, zyskując sobie szacunek i sympatię mieszkańców wsi i gminy Kamień Mały, którzy go przez wiele lat obdarzali także mandatem radnego. Poeta i wizjoner propagujący styl życia zgodny z naturą.
Inne zdarzenia do kroniki wsi
1829. W Kamieniu Małym miała miejsce wymiana koni podczas powrotu ze świtą z Berlina do Petersburga cesarzowej Rosji i z tej okazji powitała ją baronowa von Romberg z siostrą Sophie von Schwerin z Dąbroszyna.
1854. W wyniku wielkiej powodzi majątek w Kamieniu W. poniósł straty sięgające 20 tys. talarów. Straty folwarków Ludwigsgrund i Wilhelmsbruch wyniosły 8 tys. talarów.
1857. Budowa linii Królewskiej Kolei Wschodniej, a po pewnym czasie także kolejowego dworca. Nasyp, na którym poprowadzono tory, spełniał rolę kolejnego wału przeciwpowodziowego, co ułatwiło pozyskiwanie urodzajnej ziemi w dolinie.
1940-1945. We wsi była filia obozu w Alt Drewitz, skąd przywieziono jeńców francuskich i umieszczono w dużej sali tutejszej gospody. Była tu także liczna grupa Ukrainek i Polaków.
1945. Raport sołtysa z jesieni tego roku: 19 zagród zajętych, 46 wolnych, 14 spalonych (inny raport z tego czasu wymienia 23 spalone gospodarstwa).
1947. 5 października poświęcono kościół w Kamieniu Małym pod wezwaniem Matki Boskiej Różańcowej. Uroczystość połączono z dożynkami i zabawą taneczną. Początkowo kościół był filią Witnicy, a od roku 1959 dołączony do parafii Kamień Wielki.
1991. Anna i Albin Stotkowie przystępują do budowy na swej działce Stacji Paliw. Obiekt nagrodzony plakietą gminną „Inwestycja Roku 1994”.
1993-1995. Wieś zyskuje nowoczesne chodniki.
1996. Zbudowano remizę Ochotniczej Straży Pożarnej.
2008-2010. Rozbudowa Zespołu Szkół Rolniczych i zmiana organu prowadzącego na Ministerstwo Rolnictwa.
2010. Odrodzenie się Koła Gospodyń Wiejskich, prowadzonego przez Czesławę Bocheńską. Członkinie Koła, sołtys i Rada Sołecka są organizatorami wielu przedsięwzięć takich jak dożynki, zabawy i imprezy dla dzieci czy kontakty z Niemcami, w tym z dawnymi mieszkańcami wsi, co w ostatnich latach wzbogaca życie wsi.
2010. Na wysokości wsi w Olszynkach w Parku Narodowym „Ujście Warty” powstaje 400-metrowa ścieżka edukacyjna.

Autor: Zbigniew Czarnuch
„Nad Wartą i wśród lasów
O dawnych i współczesnych mieszkańcach witnickich wsi”