Białczyk
Wieś z zagrodami rozproszonymi w labiryncie kanałów, piaszczystych polnych dróg, leśnych duktów i jezdnych grobli wśród torfowych łąk – niegdyś także urobisk darniowej rudy.
Granice i części składowe
Białczyk w obecnym kształcie powstał w roku 1945 i składa się z kilku dawnych, odrębnych miejscowości. Na południowym wschodzie jest to założony w roku 1752 Pszczelnik/Klein Heide. Na południu, nad Witną, młyn Białki albo Grabieniec/Balzer Graben Mühle, pochodzący z okresu zakładania Białcza i Białczyka, ze znajdującą się obok zagrodą leśniczego Kobyliniec/Hegemeisterei albo Buschlauffer, od roku 1905 zamienioną na folwark majątku Sosny, oraz leżąca nad Wartą Krzywda/Vietzer Ablage z pompownią i przeprawą promową. Na zachodzie, na prawo od potoku Witna, są zagrody Witniczki/Vietzer Feld, a w części północnej Białczyk/Neu Balz – dawna odrębna wieś powstała w końcu XIX wieku, a po roku 1945 przepołowiona linią kolejowych torów na część należącą do Białcza i część w granicach Białczyka od ulicy Spokojnej w Witnicy do skraju lasu i pyrzańskich pól.
Nazwa
Została ustalona przez poznańską komisję powołaną do spolszczenia nazw niemieckich w Przyodrzu, zatwierdzona 8 listopada i ogłoszona w Poznańskim Dzienniku Wojewódzkim z roku 1945 w numerze 12. Wtedy nazwa wsi odnosiła się tylko do Neu Balz.
W Pszczelniku w roku 1809 mieszkało 146 osób, a w roku 1868 – 206. W poszerzonym polskim Białczyku żyło w roku 1958 – 300 mieszkańców, w 2000 – 225, a w roku 2011 – 262.
Port rzeczny
Do udziału w budowie wznoszonej w XVI wieku twierdzy kostrzyńskiej margrabia Jan zobowiązał wszystkich mieszkańców Nowej Marchii, którzy mieli za zadanie dostarczać tam materiały budowlane. Przy ujściu Witny, nad brzegiem Warty, powstała w związku z tym przystań rzeczna zwana potem Vietzer Ablage/Krzywda. Tutaj także znajdowała się binduga, czyli miejsce wiązania tratew, skąd spławiano je w dół rzeki. Dostarczanie materiałów nad brzeg Warty wymagało usypania grobli przez bagienne tereny i poprowadzenia nią drogi.
Znaczenie portu wzrosło po zbudowaniu w połowie XVIII wieku odlewni żelaza w Witnicy, a w Białczyku zbożowego młyna wodnego na Witnie. W miarę jak w Witnicy rozwijał się przemysł ceramiczny i drzewny, przystań rzeczna spełniała także rolę portu przeładunkowego. W roku 1847 przycumował tu nawet statek pasażerski „Stanislaus”. Powstała również przeprawa promowa. Po usypaniu wału, Witnę skierowano do kanału Maszówek, a port rzeczny podzielono ze względu na powodzie na część nadrzeczną z domem przewoźnika promu oraz część przywałową z trzema domami. W jednym z nich była gospoda.
Dom przewoźnika i domy przy wale uległy zniszczeniu lub opuszczeniu w roku 1945. Bliżej o przeprawie promowej mowa jest w historii Kłopotowa.
Lotnisko
Po dotarciu na przełomie stycznia i lutego 1945 roku do brzegów Odry, żołnierze radzieccy, w ramach przygotowywania ofensywy berlińskiej, przystąpili do budowy szeregu polowych lotnisk, w tym także na polach Białczyka i Pyrzan. W pobliże lotniska dowożono pociągami skrzynie z bombami i pociskami, po których okucia spotkać można do dziś w pobliżu torów. Na płycie lotniska lądowały samoloty myśliwskie, bombowe i transportowe. Pułk lotniczy zajmował okoliczne domy, ale jego sztab i główne siły kwaterowały w Witnicy.
Po wyjeździe lotników pod koniec roku 1946, zostało tam kilka niesprawnych maszyn, które okoliczni polscy osadnicy cięli na kawałki i wywozili do składnicy złomu w Witnicy. Płyty z pasów startowych do dziś spotyka się na podwórkach okolicznych domów i w witnickim Parku Drogowskazów i Słupów Milowych Cywilizacji, a w lesie pozostały ślady po stanowiskach obrony przeciwlotniczej, gdzie znajdywane są pociski (jeden z nich stał się powodem śmiertelnego wypadku).
Ferma bydła mięsnego
W okresie Polski Ludowej, pod koniec lat 60. XX wieku, Państwowe Gospodarstwa Rolne opracowały projekt wykorzystania zarastających łąk nadwarciańskich do rozbudowy ferm hodowli bydła. W jego ramach w latach 1969/1970 zbudowano pompownię odwadniająco-nawadniającą. W system nawadniania włączono także jezioro Wielkie, z którego czerpie swe wody Witna. Zbudowana nad nim grobla spiętrzyła wody jeziora o około 2 metry, stanowiąc w przypadku suszy dodatkowy rezerwuar wody. Witnę poniżej Kobylińca skierowano w nurt kanału Małego, naprawiając śluzy zbudowane tu w tym samym celu przez Niemców.
Węzeł hydrotechniczny w Białczyku: kanał Maszówek ze starym ujściem Witny, kanałem doprowadzającym wody gruntowe do pompowni i syfonem kanału nawadniajacego na wale kanałowym.
W następnych dekadach na polach Białczyka zbudowano zakład hodowlany, obliczony na kilkaset sztuk bydła mięsnego, z siedmioma wielkimi oborami i silosami, suszarnią, mieszalnią pasz (1977) i kotłownią systemu ogrzewczego. Wzdłuż kanału Małego poprowadzono utwardzoną wapieniem kilkunastokilometrową tak zwaną „Żółtą Drogę”. Projekt obejmował także budowę w Witnicy przy ulicy Ogrodowej pegeerowskiego osiedla pracowniczego.
Po rozwiązaniu Państwowych Gospodarstw Rolnych zakład zmieniał właścicieli. Obecnie gospodarzem obiektu jest firma hodowli bydła mięsnego „Radan”. Jest tu około 500 krów–matek. Zimą i wiosną zwierzęta swobodnie chodzą po wybiegu, korzystając podczas cielenia się z otwartych obór. Gospodarstwo dysponuje 300 ha łąk własnych i 2500 hektarami łąk na terenie Parku Narodowego Ujście Warty, na których bydło można wypasać dopiero po okresie lęgowym ptactwa.
Kontynuatorzy hodowlanych tradycji
Tutejsze wiekowe tradycje chłopskich gospodarstw hodowlanych kontynuuje rodzina Katarzyny i Piotra Rupniaków. Mieszkają w zagrodzie o urzędowej, ale zapomnianej, nazwie Kobyliniec, zlokalizowanej w pobliżu dawnego młyna przy Grobli Promowej. Prowadzą hodowlę bydła mięsnego. W roku 2011 mieli 80 krów-matek z odpowiednim przychówkiem cieląt i jałówek. Gospodarzą na 80 ha gruntów własnych i ponad 100 ha dzierżawionych.
Inne ważne wydarzenia z dziejów wsi
Rok 1589. Na tak zwanych Salzberge (Solnych Górkach) przy Grobli Promowej, dziś rejon oczyszczalni ścieków, odnotowywano przez kilka wieków istnienie magazynów soli.
- Nabywca majątku Białcz Justus Rudolf Migula zakupił od rządu zarośnięte, piaszczyste nieużytki oraz tereny bagienne, położone na południe od tej wsi, z zamiarem osiedlenia 15 rodzin. Po wykarczowaniu lasu i krzewów powstała tu wieś i folwark Klein Heide/Pszczelnik. Każdy z kolonistów otrzymał po 1,5 łana ziemi. Przy wylocie drogi do Białacza założono cmentarz.
Lata 80. XVIII wieku Pracom kończącym wznoszenie wałów towarzyszyło osuszanie zawala wieprzycko-warnickiego. Na wysokości Białczyka powstały z biegiem lat dwa zbiorcze odprowadzalniki wód: pierwszy to biegnący w pobliżu Pyrzan kanał Maszówek/Massow Kanal, zwany także Bieleniem i Starą Wartą, zbierający wody gruntowe oraz dopływy Warty spływające ze skarpy pradoliny oraz drugi, wpadający do niego w rejonie mostu na Grobli Promowej, prowadzony przez Świerkocin kanał Wieprzycki/Sommer Graben, odbierający w pobliżu tej wsi wody z kanału Sosineckiego.
- Uwłaszczenie chłopów w Warthebruch.
- 1 Przez pola Białczyka poprowadzono linię Kolei Wschodniej.
- Zakończono brukowanie drogi Lubno – Dzieduszyce – Sosny – Witnica – Białczyk -Krzywda. W tym czasie część brukowana była nazywana drogą zimową, a polna, biegnąca obok niej, drogą letnią.
- Warta przerywa wał w pobliżu przeprawy promowej w Kłopotowie. Woda dotarła do szosy Witnica – Pyrzany.
- Otwarcie mostu na Warcie i wybrukowanie drogi Witnica – Świerkocin.
- Część niemieckich mieszkańców wsi uciekła przed frontem, część pozostałą ewakuowano w rejon Gorzowa ze względu na bliskość frontu. Innych Rosjanie zaangażowali do budowy lotniska, do zakładania magazynów maszyn, urządzeń i mebli przeznaczonych na wywóz do ZSRR, do przeganiania do punktów zbiorczych zdobytych stad bydła i koni. A jeszcze innych do pracy w rolnym gospodarstwie wojskowym, nastawionym na dostawę wyżywienia dla żołnierzy i koni.
Gospodarstwo radzieckie w Białczyku znajdowało się w zagrodzie usytuowanej na południe od obecnej oczyszczalni ścieków. Istniało do około roku 1948. Na zdjęciu sowiecki szef gospodarstwa w otoczeniu rosyjskich robotnic i robotników przymusowych oraz członków rodziny Günthera Drägera z Białczyka.
W tym samym czasie podobne gospodarstwo, zlokalizowane na wschód od Kobylińca, prowadziło wojsko polskie. Żołnierze polscy mieli swe gospodarstwa rolne także w innych wsiach, w tym w Dabroszynie i Pyrzanach.
- 1945. W maju i czerwcu przybywają do Witnicy pierwsi polscy osadnicy. W tym czasie wrócili także Niemcy ewakuowani w rejon Gorzowa oraz zaczęli wracać zza Odry niektórzy niemieccy uciekinierzy, a na stację kolejową w Witnicy docierały transporty Polaków usuwanych z ziem położonych za Bugiem i Sanem. Część z nich została dokwaterowana do rodzin niemieckich, a innych umieszczono w schroniskach Państwowego Urzędu Repatriacyjnego, gdzie oczekiwali na usunięcie Niemców.
- Pod koniec czerwca, na mocy decyzji władz polskich i siłami polskiego wojska, wspieranego niekiedy przez miejscową milicję, pozostałych na pograniczu Niemców zmuszono do opuszczenia wsi i usunięto za Odrę. W Białczyku ich zagrody zajęli Polacy wygnani ze wschodu, w szczególności z Kamionek Wielkich na Podolu. Były wśród nich rodziny Andruszków, Burzyńskich, Kudelskich, Mazurków, Ptaszkiewiczów, Pulkowskich, Skowrońskich, Stadlerów, Woźniaków, Żmijaków i innych. W czerwcu młyn wodny zajęła i wkrótce uruchomiła rodzina młynarza Dolańskiego z Wronek. Kilka lat później, po śmierci młynarza i wyjeździe żony, młyn i zagroda z domem uległy dewastacji a potem rozbiórce.
W latach 50. i 60. rolnicy są namawiani, by na piaskach, wobec nieopłacalności upraw rolnych, sadzić lasy odpowiednio dofinansowane przez państwo.
- Przy zbiegu drogi do oczyszczalni z Groblą Promową rozpoczęła swe istnienie spółka z ograniczoną odpowiedzialnością „Sofia”, kierowana przez Piotra Krzywickiego, przybyłego tu z Suwałk. Oferuje ona wyroby z betonu, drewniane więźby dachowe i elementy galanterii ogrodowej.
- Budowa oczyszczalni ścieków na Solnych Górkach. To pierwsza oczyszczalnia kompleksowo oczyszczająca ścieki, o mocy 1000 m. sześć. na dobę.
- Na polach dawnego lotniska oraz z drugiej strony drogi Witnica – Pyrzany firma Polfur z Lubiszyna z udziałem kapitału holenderskiego, prowadzona przez Władysława Fortunę, rozpoczęła budowę dwu dużych kompleksów budynków z przeznaczeniem na hodowlę 60 tys. sztuk norek amerykańskich. Skórki ubijanych tu zwierząt wyprawiane są w zakładzie tej firmy w Dąbroszynie.
- Przy szosie z Witnicy do Świerkocina, na polach Witniczki, uruchomiony został Zakład Usługowo-Produkcyjny Andrzeja Radziszewskiego. Jest to stolarnia specjalizująca się w wyrobie trumien. Produkuje się ich tutaj do 800 sztuk rocznie. Sprzedawane są poza Witnicą do Gorzowa, Skwierzyny, Dębna i Kostrzyna.
- Rozwój sieci kanalizacji sanitarnej w Witnicy, ale również w Białczu, Nowinach Wielkich i Pyrzanach spowodował konieczność rozbudowy Miejskiej Oczyszczalni Ścieków. Jesienią tego roku oddano do użytku kolejny blok oczyszczalni, zwiększając jej moc do 2400 m. sześć. na dobę. Oczyszczalnia kosztowała Gminę ponad 7 mln zł. Inwestycja buła dofinansowana z Funduszu Spójności UE.
2011. W niedzielny późny wieczór 11 września nad wsią Białczyk rozszalała się wichura. W lasach huragan położył pokotem tysiące sosnowych pni i przewracał z korzeniami wiekowe dęby, lipy, wiązy, topole. Niektóre budynki straciły dachy. Taki los przypadł części obór fermy „Radan”.
Autor: Zbigniew Czarnuch
„Nad Wartą i wśród lasów
O dawnych i współczesnych mieszkańcach witnickich wsi”.